Print this page

Θέατρο: Βιωματική εκπαίδευση και εσωτερική ανάπτυξη

Published in Τέχνες

Μια σκηνή…

Φώτα, προβολείς, που μετατρέπουν το σκοτάδι σε ζωή…

Χρώματα, ήχοι, μουσική…

Μάσκες και πρόσωπα, λόγια και σιωπές, σκέψεις και συναισθήματα…

Και πάνω απ’ όλα… αυτοί που δίνουν κι αυτοί που παίρνουν: οι Ηθοποιοί και οι Θεατές…

Όλα μαζί: το Θέατρο!

Αν όμως θέλαμε να αφαιρέσουμε στοιχεία, να αδειάσουμε, να αναζητήσουμε την ουσία της λέξης πίσω από την ίδια την λέξη, θα δούμε με έκπληξη ότι όλα μπορούν να αφαιρεθούν εκτός από δύο: τον Ηθοποιό και τον Θεατή! Ένας μόνον Ηθοποιός και ένας μόνο Θεατής μπορούν να γίνουν η αφορμή για την πλήρη, την ουσιαστική, την απόλυτη έκφραση του Θεάτρου.

Από τότε που ο άνθρωπος φτιάχνει τις πρώτες πολιτιστικές του μορφές και συνειδητοποιεί ότι εκτός από τον κόσμο της ύλης υπάρχει κι ένας κόσμος πάνω απ’ αυτόν, ο κόσμος των ιδεών, προσπαθεί να βρει τις «σκάλες» που θα τον οδηγήσουν να φτάσει εκεί, στον Ιδανικό Ουρανό. Ένας από τους διάφορους δρόμους που τον οδήγησαν σ’ αυτήν την ανάβαση ήταν και ο δρόμος της Τέχνης. Είναι ο δρόμος που δείχνοντας του την Ομορφιά του μαθαίνει την Σοφία, την Αρμονία, την Δικαιοσύνη. Η Τέχνη είναι ο καθρέφτης του Άπειρου, οδηγός και δάσκαλος αν στραφεί στον Ουρανό των Ιδεών και των Θεών. 

Το Θέατρο είναι μια από τις πληρέστερες μορφές Τέχνης, η πιο πλουραλιστική απ’ όλες, εναρμονίζοντας τον λόγο, την μουσική, τους ήχους, την κίνηση, τον χορό, την εικόνα, σε μια σύνθετη και ολοκληρωμένη μορφή.

ΘΕΑΤΡΟ: ΗΘΟΠΟΙΟΣ & ΘΕΑΤΗΣ

Πόσο σχέση έχει όμως ο Ηθοποιός μ’ αυτό που οι περισσότεροι έχουμε στο νου μας; Πόσο σχέση έχει η δόξα, η φήμη, η εκκεντρικότητα, με την βαθύτερη έννοια της λέξης; Γυρνώντας πίσω στους χρόνους που το Θέατρο και ο Ηθοποιός και ο Θεατής γεννήθηκαν ως ιδέες και ντύθηκαν με τις λέξεις αυτές, θα βρούμε ίσως κάποιες απαντήσεις.

Ο Ηθοποιός αυτό που πραγματικά κάνει είναι ότι «ποιεί ήθος», δημιουργεί, γεννάει, κατασκευάζει ή παριστάνει με όλο του το σώμα, τον εαυτό, κάποια ήθη. Το ήθος είναι μια λέξη που σχετίζεται με την ηθική και η ηθική, παρ’ όλο που πιστεύουμε ότι είναι κάποιοι απαγορευτικοί κανόνες, φιλοσοφικά είναι η ύπαρξη κάποιων νόμων, βάσει των οποίων ο άνθρωπος ζει τη ζωή του. Ο ηθοποιός, λοιπόν, είναι ο άνθρωπος ο οποίος με την πράξη του, με την σκηνική του δράση, καταφέρνει να ζωντανέψει, να δώσει σώμα και ψυχή στους νόμους εκείνους που καθορίζουν την ανθρώπινη ζωή, στους νόμους εκείνους που τους ονομάζουμε ηθικούς και που κάνουν έναν άνθρωπο να έχει ή να μην έχει ήθος, τους νόμους που καθορίζουν την ίδια τη Ζωή.Από την άλλη μεριά, ο Θεατής δεν είναι αυτός που κοιτάει απλά. Μπορούμε να κοιτάξουμε ένα ωραίο τοπίο, μπορούμε να κοιτάξουμε την κίνηση που υπάρχει στον δρόμο. Αλλά είναι ένα πράγμα το κοιτάζω, άλλο το βλέπω και άλλο πράγμα το θεάομαι ή θειαίομαι, όπως είναι το αρχαίο ρήμα, που σημαίνει κάτι περισσότερο σ’ αυτό το κοίταγμα που κάνει ο άνθρωπος, σημαίνει κοιτάζω σε βάθος. Είναι ένα ρήμα που μας οδηγεί και σε μία άλλη λέξη, που μπορεί να μας βοηθήσει να καταλάβουμε τη λέξη θεωρώ, κι ακόμα στον συνειρμό της λέξης θεός με τη λέξη «θεάομαι». Είναι το κοίταγμα σε βάθος, είναι η γνώση σε βάθος, είναι η επικοινωνία με αυτό που κρύβεται πίσω από το φαινόμενο, την αιτία που υπάρχει πίσω από το φαινόμενο. Ο θεατής, λοιπόν, δεν είναι απλά κάποιος άνθρωπος που παθητικά κοιτάζει, αλλά είναι ένας άνθρωπος που προσπαθεί ενεργητικά να μπει σε επαφή με την αιτία. Δεν είναι παθητικός λοιπόν ο Θεατής, αλλά δεκτικός. Ανοίγει συνειδητά την καρδιά του για να δεχτεί την πολύτιμη εμπειρία που του προσφέρεται.

Ηθοποιός, λοιπόν, ένας άνθρωπος ο οποίος ζει με όλο του το είναι και εκφράζει μια αλήθεια, έναν νόμο. Και Θεατής αυτός ο οποίος μπορεί να ζήσει με όλο του τον εαυτό, παρακολουθώντας και βιώνοντας την ίδια αλήθεια, τον ίδιο νόμο. Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι το θέατρο είναι μια διαδικασία εισχώρησης του θεατή σε μιαν αλήθεια που ενσαρκώνει ο ηθοποιός ή, όπως έλεγε ο Νίτσε «σε μια μεταφυσική αναπαράσταση της ίδιας της ζωής».

ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΙΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ

Το Θέατρο δεν είναι παρά η εξέλιξη παλαιότερων τελετουργικών μορφών. Σε πρωτόγονες κοινωνίες συναντάμε συχνά τελετές φυλετικής μύησης, που δεν είναι παρά η θεατρική αναπαράσταση καταστάσεων τις οποίες ο υποψήφιος στην μύηση έπρεπε να βιώσει, αρχίζοντας από την μίμηση ζώων, κυνηγιού, πολέμου, κλπ, και φτάνουν ως την αναπαράσταση της λειτουργίας της ίδιας της ζωής, που πάλλεται ανάμεσα σε δύο πύλες: την Γέννηση και τον Θάνατο.

Αργότερα αυτές οι τελετουργίες δίνουν την θέση τους στην αναπαράσταση μύθων, όπως στα Ελευσίνια Μυστήρια με τον μύθο της Δήμητρας και Περσεφόνης ή στα Αιγυπτιακά Μυστήρια με τον μύθο του Όσιρη και της Ίσιδας.

Το τελετουργικό μυστηριακό Θέατρο παρέμεινε στα κλειστά πλαίσια των Μυστηρίων μέχρι την εποχή του Θέσπι, που έβγαλε το Θέατρο από τον χώρο του Ιερού, χρησιμοποίησε πρωταγωνιστή και χορό, και έτσι έγινε ο κρίκος ανάμεσα στο Μυητικό Θέατρο και σ’ αυτό που σήμερα ονομάζουμε Δραματική Τέχνη.

ΤΑ ΒΑΣΙΚΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ & ΜΕΣΑ

Κάποια βασικά θεατρικά στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν και χρησιμοποιούνται ακόμη και σήμερα είναι τα εξής: Ήχος – Κίνηση – Χώρος – Μάσκα.

ΗΧΟΣ: Θέατρο δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς ήχο, παρόλο που υπάρχουν παραστάσεις που δεν χρησιμοποιούν καθόλου τα λόγια, ο ήχος όμως δεν είναι απλά λόγια. Μπορεί να καταργήσουμε τον λόγο, αλλά δεν θα καταργήσουμε την μουσική. Μπορεί να καταργήσουμε την μουσική, αλλά δεν θα καταργήσουμε την κραυγή. Θα καταργήσουμε την κραυγή, αλλά δεν θα καταργήσουμε την αναπνοή. Δεν θα μπορούσε να γίνει, λοιπόν, μία αναπαράσταση της πραγματικότητας, χωρίς ένα τόσο πολύ συγκεκριμένο τρόπο δόνησης με τον ήχο.

ΚΙΝΗΣΗ: Άλλο στοιχείο που χρησιμοποιείται και χρησιμοποιήθηκε πολύ, είναι η κίνηση του σώματος. Αυτή όχι μόνο επιτρέπει στις καταστάσεις της ψυχής να εκφραστούν, αλλά με τις κατάλληλες στάσεις και ρυθμούς μπορεί να ενεργοποιήσει δυνάμεις της ψυχής.

ΧΩΡΟΣ: Ένας νοητός ή πραγματικός κύκλος, χωρισμένος στα δύο, στη σκηνή και στους θεατές, επιτρέπει να έρθουν σε επαφή το συνειδητό με το ασυνείδητο, το ιερό με το βέβηλο, το θεϊκό με το υλικό. Ο φωτισμός και τα σκηνικά βοηθούν Ηθοποιούς και Θεατές να βιώνουν πιο έντονα την ταύτιση τους με όσα διαδραματίζονται στη σκηνή.

ΜΑΣΚΑ: Χρησιμοποιήθηκε σαν προσωπίδα στο αρχαίο θέατρο, αλλά μπορούμε, κατ’ επέκταση, να μιλήσουμε για την έννοια της μάσκας αναφερόμενοι σήμερα στο μακιγιάζ ηθοποιού ή στα κοστούμια. Είναι το στοιχείο που επιτρέπει στον Θεατή να ταυτιστεί πιο εύκολα με τον ρόλο που βλέπει, αλλά και στον Ηθοποιό να αποταυτιστεί από αυτόν, να βιώσει τη σχέση αληθινού-ψευδούς, αιώνιου-φθαρτού, εαυτού-προσωπικότητας.

Ο ΣΚΟΠΟΣ ΤΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ

Είναι πολύ πρόσφατη η αντίληψη ότι, το θέατρο είναι ένας τρόπος διασκέδασης. Είναι λίγο παλαιότερη και πιο αυθεντική η αντίληψη ότι το θέατρο είναι ένας τρόπος ψυχαγωγίας. Ψυχαγωγία δεν είναι παρά η «αγωγή της ψυχής», η εκπαίδευση της ψυχής.

Η «αλχημική» μετάλλαξη του Θεατή που παρακολουθεί το δρώμενο και ταυτίζεται με τους ήρωες, παίρνοντας εμπειρίες που δεν θα έβρισκε στη ζωή του, είναι ένας πολύ φανερός σκοπός του Θεάτρου. Δεν μπορούμε όμως να αγνοήσουμε την μετάλλαξη που συντελείται στον ίδιο τον Ηθοποιό. Και στους δύο η θεατρική πράξη αφήνει τα χνάρια της στη ψυχή τους.

Αρχαίοι και σημαντικοί φιλόσοφοι, σύγχρονοι και σημαντικοί ψυχολόγοι και εκπαιδευτικοί, συμφωνούν ότι δεν υπάρχει κανένας άλλος τρόπος για να μάθουμε, να μάθουμε να δρούμε, όχι να αποκτήσουμε πληροφορίες, από το να μιμηθούμε, αρχίζοντας από το πώς μαθαίνει ο άνθρωπος να περπατά, πώς μαθαίνει ο άνθρωπος να μιλά, πώς μαθαίνει ο άνθρωπος να ζει. Όλοι είμαστε αποτέλεσμα της μίμησης που έχουμε κάνει σε σχέση με κάποια πρότυπα που είχαμε, τους γονείς μας, τους μεγάλους, τους τότε μεγάλους, τότε που εμείς είμαστε μικροί ή σε μεγαλύτερη ηλικία, σε σχέση με τα πρότυπα που μιμηθήκαμε, επειδή εμείς τα επιλέξαμε ή τουλάχιστον νομίσαμε ότι τα επιλέξαμε.Αυτή η μίμηση λειτουργεί με δύο τρόπους. Το ένα σκέλος είναι η μίμηση του σωστού, η μίμηση της αρετής, η μίμηση του νόμου, του «έτσι όπως θα ’πρεπε να είναι τα πράγματα». Το άλλο σκέλος είναι η μίμηση του αρνητικού, η ταύτιση και η βίωση του αρνητικού, όπου μπορούμε να καταλάβουμε κάτι βιώνοντας το αρνητικά, μέσα από τον πόνο ή την ασχήμια που αφήνει μέσα μας. Ο δεύτερος τρόπος συνηθίζεται πολύ σήμερα, μπορεί όμως να έχει μηδαμινά ή και αντίθετα αποτελέσματα.

Ο Αριστοτέλης έλεγε ότι «η μίμηση είναι η μητέρα της μάθησης», ενώ ο δάσκαλος του ο Πλάτωνας έδινε τεράστια σημασία την τέχνη αυτή για την σωστή ή όχι εκπαίδευση των κατοίκων της ιδανικής πολιτείας του. Στην Ινδία, το έργο του 5ου μ.Χ. αιώνα «Ντασαρούπα» που αναφέρεται στην Δραματουργία, ξεκινάει με τα λόγια: «Όπως κάθε άνθρωπος απλός λέει ότι από το δράμα θα αντλήσει χαρά, ενώ το κέρδος είναι μονάχα γνώση, έτσι και στην περίπτωση της ιστορίας, τιμή σε εκείνον που απέτρεψε το πρόσωπο του απ’ ότι είναι γοητευτικό…»

Για όλους αυτούς τους λόγους καταλαβαίνουμε γιατί το Θέατρο τα τελευταία χρόνια έχει εισχωρήσει και την Παιδαγωγική, με την μορφή του «Θεατρικού Παιχνιδιού». Το παιδί έτσι κι αλλιώς χρησιμοποιεί το παιχνίδι και την μύηση για να μπορέσει να γνωρίσει τον κόσμο στον οποίο γεννήθηκε. Με το θεατρικό παιχνίδι και την σωστή καθοδήγηση, μαθαίνει να ερευνά, να εκφράζεται, να συνεργάζεται, να επικοινωνεί, να εκφράζει τα βαθύτερα στοιχεία του χαρακτήρα του. Ίσως γι’ αυτό δεν είναι λίγοι και οι ενήλικες που επιλέγουν να ασχοληθούν με το Θεατρικό Παιχνίδι βαδίζοντας σε δρόμους Αυτογνωσίας και ανάπτυξης της προσωπικότητας τους.

ΤΟ ΕΛΕΟΣ ΚΑΙ Ο ΤΡΟΜΟΣ

Στην αρχαία ελληνική κοινωνία, αρχαία ελληνική παράδοση, το θέατρο, είχε τρεις βασικές όψεις, τρία βασικά είδη, όπως ξέρουμε σήμερα τουλάχιστον: την κωμωδία, το δράμα και την τραγωδία.

Από τον Αριστοτέλη κυρίως, έχουμε αρκετές πληροφορίες για το πώς αντιμετωπίζονταν αυτά τα τρία είδη και τι ακριβώς σήμαιναν. Η κωμωδία αυτό που έκανε ήταν, ότι έφερνε αντιμέτωπο τον θεατή και τον ηθοποιό φυσικά με την πραγματικότητα, με όλες εκείνες τις αντιφάσεις της ζωής που, που όσο είμαστε ταυτισμένοι μαζί τους τις θεωρούμε δυσκολίες και προβλήματα, αλλά που από τη στιγμή που θα καταφέρουμε να αποταυτιστούμε και να τις δούμε από μακριά, αυτή τους η ιδιότητα, της αντίφασης, δημιουργεί μία σύγκρουση μέσα μας, μία σύγκρουση από την οποία βγαίνουμε γελώντας. Αυτό είναι πραγματικά το αστείο, είναι η σύγκρουση ανάμεσα σε αυτό που θεωρούμε λογικό και σωστό και πραγματικό και σ’ αυτό που τελικά αντιμετωπίζουμε.

Το δράμα έχει να κάνει και αυτό με την πραγματικότητα της ζωής. Αλλά, αν στην κωμωδία οι άνθρωποι απλά εκφράζουν αυτό που είναι και ο θεατής αποταυτισμένος από αυτήν την κατάσταση, το βλέπει και γελάει, στο δράμα ο άνθρωπος αρχίζει και αξιοποιεί ένα στοιχείο που μέσα στην καθημερινότητα δεν συνηθίζουμε να το χρησιμοποιούμε, που είναι η ελευθερία της επιλογής, η ελευθερία της βούλησης.

Στην τραγωδία έχουμε να αντιμετωπίσουμε καταστάσεις υποταγής του ήρωα σε κάτι που είναι πάνω από τη δική του βούληση, που προέρχονται από μία ανώτερη από αυτόν βούληση, που μπορεί να συμβολισθεί με τη βούληση ενός θεού, της μοίρας ή του πεπρωμένου του. Ο ήρωας δεν μπορεί να εξαναγκαστεί να υπακούσει σ’ αυτή τη μοίρα, πρέπει την βούλησή του να ακολουθήσει την ανώτερη θέληση ή αποστολή. Κατά τον Αριστοτέλη, είναι και το ανώτερο θεατρικό είδος, μιας και είναι εκείνο που φέρνει σε επαφή τον άνθρωπο, σαν θεατή ή σαν ηθοποιό, με τον Νόμο, τον ανώτερο νόμο, τον θεϊκό νόμο και βοηθάει στην εσωτερική κάθαρση του ανθρώπου, μέσα από τον τρόμο και το έλεος.

Ο Τζέιμς Τζόις ορίζοντας τον Τρόμο και το Έλεος λέει: «Το έλεος είναι το αίσθημα που διακατέχει τον νου μπροστά σ’ αυτό που είναι αποτυπωμένο και διαρκές στην ανθρώπινη οδύνη, και τον ενώνει με εκείνον που υποφέρει, ενώ ο τρόμος αρπάζει τον νου την ίδια στιγμή και τον ενώνει με την κρυφή αιτία». Έτσι η Τραγωδία γίνεται ένα οριακό βήμα από την αναπαράσταση στην μεταφυσική.

Το έλεος μπορεί να ορισθεί σαν την ταύτιση αυτού που παρακολουθεί ή και του ίδιου του ηθοποιού, με τον πάσχοντα, η ταύτιση με τον ίδιο τον πόνο. Δεν πρόκειται για οίκτο, το έλεος είναι η ταύτιση με τον ίδιο τον άνθρωπο που πονά, με τον ίδιο τον άνθρωπο που υποφέρει, δίκαια ή άδικα, σχετίζεται με την λεγόμενη «ενσυναίσθηση». Ο Πλάτωνας λέει ότι το έλεος είναι η ηθική κάθαρση του ανθρώπου. Είναι το να μπορεί να αφήσει πίσω του όλα τα σκουπίδια που δημιουργεί στην προσωπικότητά του η ύπαρξη του εγωισμού.

Ο τρόμος είναι η ταύτιση με την αιτία του πόνου, που συμβολίζεται με κάποιον Θεό. Είναι η ταύτιση με τον ίδιο μας τον εαυτό, τον εντός μας Θεό, που ζητάει να εκφραστεί και να δικαιωθεί. Για αυτούς τους λόγους, προφανώς, ο Αριστοτέλης θεωρούσε την τραγωδία σαν μία από τις υψηλότερες μορφές θεάτρου που μπορεί να έχει και να βιώσει ένας άνθρωπος.

Όσο για τον Ηθοποιό, αυτός πλάθοντας τον ρόλο του γίνεται Δημιουργός. Η αναπαράσταση της πραγματικότητας είναι μια θεϊκή πράξη. Ο εκδηλωμένος κόσμος είναι μια αναπαράσταση των ιδιοτήτων και θελήσεων του Δημιουργού. Ο Ηθοποιός ανακαλύπτει τις κρυμμένες αιτίες, μαθαίνει να χρησιμοποιεί τους νόμους, να ανοίγει και να βρίσκει μέσα του μορφές που δεν έχει εκδηλώσει ακόμα, νέα πρόσωπα, νέες μάσκες, εξίσου αληθινές με την δική του. Και τα όρια χάνονται, και η πραγματικότητα παύει να είναι κάτι συγκεκριμένο και απόλυτο, πεπερασμένο και περιοριστικό. Μαθαίνει να ξεπερνάει την αστική ξεροκεφαλιά του απόλυτου, να δημιουργεί ρήγματα στη θωράκιση του, να επικοινωνεί με τους συντρόφους του ηθοποιούς αλλά και με τους θεατές.

Γίνεται φανερό ότι δεν μπορούμε να προσεγγίσουμε το Θέατρο χωρίς να αντιληφθούμε τον πρωταρχικό εκπαιδευτικό του ρόλο, μυητικό ή βιωματικό, ανάλογα με την εποχή που το συναντάμε. Ωστόσο, το Τελετουργικό Θέατρο, όπως λέει και ο Π. Μπρουκ, υπάρχει πίσω από κάθε αληθινή θεατρική δράση, εκεί όπου ενσαρκώνεται το Αόρατο και γίνεται Οδηγός. Απ’ την άλλη, η εκπαίδευση ενός Ηθοποιού στα κλασικά συστήματα (όπως το σύστημα Στανισλάφσκι) μοιάζει πολύ με την εκπαίδευση ενός Μαθητή σε κάποιον φιλοσοφικό δρόμο.

Ηθοποιός και Θεατής, μπορούν να φτάσουν στο έσχατο σημείο της γνώσης της λειτουργίας της προσωπικότητας. Και οι δύο μπορούν να μάθουν να ενώνουν τον Αόρατο κόσμο των Ιδεών με την υλική πραγματικότητα, εξαγνίζοντας την, ιεροφάντες μιας μαγικής τελετής, της τέχνης της Ζωής, φτάνοντας ως τις πύλες της υπέρτατης Γνώσης.

Πηγή: www.newfoundation.gr

Read 2559 times Last modified on Παρασκευή, 07 Οκτωβρίου 2016 10:35
Rate this item
(0 votes)

Latest from VaiosPanagiota

Related items